مسجد آقا بزرگ کاشان به عنوان یکی از شاهکارهای دوران قاجار محسوب می‌شود. این اثر با بنیان‌گذاری حاج محمدتقی خانبان در زمانی که به اسم امامزاده ملا احمد به احداث آن پرداخته می‌شد، از سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ هجری قمری شکل گرفت.
هدف اصلی این بنا، برگزاری نماز جماعت، مجالس درس و بحث داماد وی، ملا مهدی نراقی دوم، برادر ملا احمد نراقی ملقب به آقا بزرگ بود. مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان، واقع در خیابان فاضل نراقی، یکی از جاذبه‌های دیدنی این شهر است. این اثر در نزدیکی بقعه خواجه تاج الدین، در قسمت تاریخی کاشان واقع شده است.
در ادامه، با همراهی کجارو، نگاهی به این مکان تاریخی خواهیم انداخت.
تاریخچه مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان
ساختار مسجد مدرسه آقا بزرگ به دوران فراگیری حکومت قاجاریان برمی‌گردد. این بنا در دوران فرمانروایی محمد شاه شروع به ساخت شد و در زمان حکومت ناصرالدین شاه به پایان رسید. تخته‌کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، زیر گنبد شبستان، ازاره محراب و سردر ورودی مسجد این واقعیت تاریخی را تائید می‌کنند.
احتمال وجود مسجد مدرسه آقا بزرگ بر روی باقی‌مانده‌های زلزله سال ۱۱۹۲ هجری قمری نیز وجود دارد. به نظر می‌رسد که شبستان شمالی مسجد بر روی آثار خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج‌الدین که به اواسط قرن ۹ قمری متعلق است، احداث شده باشد. تغییرات زیادی در مسجد مدرسه آقا بزرگ به مرور زمان اعمال شده است.
این تغییرات شامل تغییرات در در و پنجره‌های دو اطاق اطراف ایوان اصلی گنبدخانه و چهار اطاق بالاخانه سردر ورودی است. همچنین، در و پنجره‌های ارسی بالارو به درگاه‌هایی با دو نیم دایره تبدیل شده‌اند. ایجاد فاصله بین گنبدخانه و شبستان غربی با سه هم‌بسته مشبک چوبی با ارسی‌های بالارو نیز از تغییرات دیگر است.
با حذف موریانه چوب‌ها، درهای فلزی جایگزین شدند و در ادامه این درهای فلزی به هم‌بسته‌های چوبی با درهای ارسی تبدیل گردیدند. در و پنجره‌های مشبک و بالارو حجره‌ها نیز به همین نحو از بین رفته و بازسازی شده‌اند.
معماری مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان
مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان به دست معمار برجسته‌ای به نام استاد شعبان احداث یافته است. این مسجد، مانند سایر بناهای کاشان، با استفاده از شیوه معماری گودال باغچه (حیاط تحتانی) احداث شده و جزو مساجدی است که دارای سه شبستان می‌باشد. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد مجموعه آقا بزرگ، تلفیق شبستان با مسجد و مدرسه است که به عنوان یکی از زیباترین و بهترین نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال این دو بنا در کنار یکدیگر محسوب می‌شود.
گنبدخانه مسجد مدرسه آقا بزرگ بر هشت پایه عظیم قرار دارد. در مقایسه با سایر مساجد که جبهه جنوب گنبدخانه را برای ساخت محراب مسدود می‌کنند، این مسجد در قسمت جنوبی، جنوب شرقی و جنوب غربی آن، بنا و محراب مسجد در دیوار رواقی ساخته شده‌اند که گرداگرد گنبدخانه قرار دارد.
در دوره حاج ملا تقی محمدعلی نراقی، شبستان غربی گنبدخانه با ۴۰ ستون افزایش یافت و از این جهت، ارتباط با بیرون مسدود شد. در مسجد مدرسه آقا بزرگ، تزیینات متنوعی از جمله گچ‌بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‌کاری، گره‌چینی، آلت و لقط)، مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، و کتیبه‌های نفیس گچی و کاشی مشاهده می‌شود.
ورودی اصلی مسجد دارای یک جفت در نفیس کنده‌کاری با گره‌چینی و گل میخ تزیین شده است. نقاش مجموعه آقا بزرگ، استاد محمد باقر قمصری بوده و کتیبه‌های خطاطی مسجد نیز توسط اساتید معروف خوش‌نویس کاشان نظیر محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و بسلمه‌های طغری به دست سید صادق کاشانی نگاشته شده‌اند.
جاهای دیدنی اطراف مسجد مدرسه آقا بزرگ
مسجد مدرسه آقا بزرگ دارای دو طبقه می‌باشد و از سردر، جلوخان، و کریاس هشت ضلعی بهره می‌برد. سقف سردر با مقرنس‌های معلق گچی و نقاشی تزیین شده است و دیوار‌های جلوخان از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاه‌های طرفین درگاه با کاشی‌های خشتی الوان پوشیده شده‌اند. پس از ورود به مسجد مدرسه، دو صحن فوقانی و تحتانی و حجره‌های مختلف طلاب به چشم می‌خورند.
گنبد آجری باشکوه و گلدسته‌های دو طرف آن توجه هر بازدیدکننده را به خود جلب می‌کند. صحن این مجموعه در دو طبقه ساخته شده است؛ طبقه اول یا همکف با حوض و باغچه‌بندی مخصوص مدرسه است و دوازده حجره، صندوق‌خانه، راهروها، و یک مدرس در وسط آن قرار دارند. در سمت شمال، سرداب بزرگ مدرسه با دو بادگیر مرتفع هوایی قرار دارد. طبقه دوم نیز روی حجره‌ها قرار گرفته و از دو طرف طول شرقی و غربی با راهروهای وسیع احاطه شده است.
قسمت‌های دیگر مسجد مدرسه آقا بزرگ شامل دو حیاط خلوت، یک آب‌انبار بزرگ، شبستان دیگر در پشت گنبد، و یک ساختمان مسجد در جنب گنبد می‌شوند. همچنین، در زاویه جنوب شرقی گنبدخانه، ساختمانی با حوض‌خانه، آبریزگاه، آب‌انبار، و چاه آب واقع شده است. آرامگاه خاندان نراقی نیز در ضلع شرقی و خارج از محوطه مسجد قرار دارد.
علت نام گذاری مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان
ملا محمد مهدی نراقی، یکی از مجتهدان معتبر شهر کاشان بود. پس از فوت ملا محمد، آخرین فرزند وی به دنیا آمد و به روایت سنت قدیمی، نام او به عنوان ادامه‌ی سلسله نام‌های پدرانه انتخاب گردید.
چند زمان پس از تجویز عنوان مجتهدی به فرزند ملا محمد، به دلیل تشابه نام با پدرش، مردم آقابزرگ را به معنای پدر و آقا کوچک را به معنای فرزند صدا می‌زنند. پس از مدتی، در یکی از سفرهای محمد شاه قاجار به اصفهان، او با علماء و عارفان شهر کاشان اشنا شد و با آقا کوچک نیز دیدار کرد.
توجه محمد شاه به دانش عالی او منجر به تصمیم به‌جایی شد که او را همانند پدرش، آقابزرگ فراخوانند. همچنین، محمد شاه به حاکم وقت، محمد تقی خانبان، دستور داد تا یک مسجد و مدرسه به نام “آقا بزرگ” در کاشان بنا نهند. به علاوه، او دختر خود را به ازدواج با آقابزرگ داد.
